Er zijn vele praktische veranderingen nodig om klimaatverandering en andere milieuproblemen aan te pakken, maar omdat ook veranderingen in ons eigen leven nodig zijn, helpt het om motivatie en inspiratie te hebben. Veelgenoemde motivaties zijn: verantwoordelijkheidsgevoel, puur pragmatisme, angst voor de toekomst, een goed burger zijn, etc. Maar als je op zoek bent naar een andere, misschien wel mooiere motivatie om iets aan mondiale problemen zoals klimaatverandering te doen, dan is Ubuntu wellicht iets voor je.
Ongeveer 10 jaar geleden maakte ik er kennis mee op een conferentie waar aartsbisschop Desmond Tutu er gepassioneerd over sprak. Ubuntu komt uit Zuid-Afrika (in Tanzania heet het Ujamaa) en betekent simpelweg: Ik ben omdat wij zijn.
Het heeft een aantal eigenschappen:
Ubuntu erkent dat je persoonlijke welzijn afhangt van dat van het grotere geheel, zoals dat van andere mensen en de natuur. We zijn afhankelijk van goed functionerende ecosystemen om ons heen. Het water dat we drinken, de lucht die we inademen, ons eten, het klimaat, het is allemaal afhankelijk van het welzijn van ander leven: van planten en bomen tot dieren en insecten en zelfs de bacteriën in onze bodem.
Als het om mensen gaat, geldt het principe nog steeds. In gebieden waar veel armoede en ongelijkheid is, zijn bijvoorbeeld de misdaadcijfers hoger en zijn zelfs rijke mensen minder gelukkig in vergelijking met gebieden waar er minder extreme ongelijkheid en armoede is. Wanneer armoede en extreme ongelijkheid afnemen, leidt dit over het algemeen tot een daling van de criminaliteit en verbetert het geluk van iedereen in het gebied.
Ubuntu preekt niet en dwingt moreel gedrag niet af, maar het is een beschrijvend principe. Het natuurlijke resultaat ervan is gedrag dat gericht is op het grotere geheel. Het gebruikt onze drijfveer voor persoonlijke groei en breidt de focus daarvan uit naar andere mensen en de natuur. Want als je je realiseert dat jouw welzijn afhankelijk is van dat van andere mensen en de natuur, geef je meer om hun welzijn.
Ubuntu staat voor de mensheid. Sommige meer extreme milieubewegingen lijken in een richting te zijn gegaan waar ze de mensheid zien als een plaag die de aarde beschadigt. Hoewel daar vanuit een bepaald perspectief zeker iets voor te zeggen is, wordt er weinig rekening gehouden met de waarde van mensen. Ubuntu doet dat wel.
Klimaatverandering, plastic soep, verlies van biodiversiteit en nog veel meer crises dwingen ons bijna om in ons dagelijks leven na te denken over onze impact op de planeet. Onze acties, groot en klein, van individuen, bedrijven en overheden, hebben allemaal een impact die de toekomstige kwaliteit van ons leven bepaalt. Dit is pas sinds de vorige eeuw het geval: we bekommerden ons om onszelf, ons gezin, onze gemeenschap en misschien ons land, maar nooit over de planeet als geheel. Het vereist dus wat mentale en emotionele gymnastiek, vooral omdat er ook een tijdsvertraging zit tussen onze acties (CO2 uitstoten) en de effecten ervan die we ervaren (klimaatcrisis).
Ubuntu kan ons wellicht helpen met deze gymnastiek. Het Ubuntu-principe maakt met een korte zin duidelijk dat we feitelijk met elkaar verbonden zijn en dat de resultaten van onze acties ten opzichte van de natuur en de mensen om ons heen terug zullen komen bij ons en de mensen om wie we geven. Dit gevoel van verbondenheid kan dienen als een mooie, niet-cynische bron van motivatie om de vereiste veranderingen in ons leven, organisaties en overheden aan te gaan.
Voor sommigen klinkt dit misschien allemaal een beetje verheven: Zijn feiten en cijfers niet genoeg motivatie? Maar er zijn mensen die iets meer nodig hebben dan dat. En als je een van hen bent, kan het helpen om jezelf af en toe aan Ubuntu te herinneren.
Sommige critici van Ubuntu hebben gezegd dat als je het als een strikte regel interpreteert, dit leidt tot situaties waarin de belangen van de groep altijd belangrijker worden gevonden dan individuele vrijheid. Maar Ubuntu vereist zo’n interpretatie niet en kan ook gewoon worden gebruikt als een cultureel leidend principe voor individuen met vrijheid, in plaats van als een dicterende wet.
Een andere kritiek komt uit de speltheorie. Het zegt dat als individuen, bedrijven en overheden te veel doen voor het algemene welzijn, ze minder competitief worden en hun positie en rijkdom verliezen aan anderen die meedogenlozer zijn. Een terechte kritiek, maar het maakt een paar onjuiste veronderstellingen:
Ten eerste betekent Ubuntu niet dat je je eigen positie en rijkdom volledig vergeet. Het is ook in het algemeen belang dat individuen, bedrijven en overheden die goed doen niet hun positie of al hun vermogen verliezen, zodat ze goede dingen kunnen blijven doen. Nelson Mandela, een voorstander van Ubuntu, zei zo: “Ubuntu betekent niet dat mensen zichzelf niet mogen verrijken. Maar doe je het om de gemeenschap om je heen te verbeteren?”.
Ten tweede zijn er veel dingen die we kunnen doen met betrekking tot klimaatverandering die winstgevend kunnen zijn en onze positie en rijkdom niet verslechteren. Plaats je bijvoorbeeld zonnepanelen op je dak, dan heb je minder last van stijgende gasprijzen. Een dieet zonder vlees kan geld besparen (afhankelijk van wat je als vervanging koopt). Die 20 minuten fietsen is gratis en houdt je gezond. En voor bedrijven die milieu-investeringen moeten doen die veel kapitaal kosten, zoals alleen het gebruik van gerecyclede materialen, zijn er vaak subsidies beschikbaar. Of de investeringen kunnen worden gebruikt om hun producten als milieuvriendelijk te promoten en op die manier de inkomsten te verhogen.
Als je Ubuntu in de praktijk wilt brengen, is dit misschien iets voor je: Door ons bomen voor je te laten planten in Tanzania om je CO2-uitstoot te compenseren, krijg je ook toegang tot het programma ‘In harmonie met de aarde’ waar je steeds meer leert over hoe je de meest milieuvriendelijke keuzes maakt. Bestel dus nu je bomen: